Wat wordt bedoeld met ‘Verlichting’?
Corné van Nijhuis
Zoals jullie gewend zijn schrijf ik elke maand een artikel voor Vedanta vani waar ik in ga op een onderwerp dat mij aanspreekt in mijn voortdurende zoektocht naar het mysterie van het bestaan. Meestal is het een onderwerp waarover ik specifieker dan ooit daarvoor mijn eigen gedachten probeer te formuleren. Daarmee is het voor mij persoonlijk een verdieping van mijn eigen kennis, maar hoop ik tegelijk dat het ook anderen mag inspireren bij de vorming van hun werkelijkheidsbeeld.
Zo besefte ik mij afgelopen dagen dat ik in verschillende teksten die ik lees het concept van verlichting tegen kom. Tegelijk realiseerde ik mij dat het concept in die teksten eigenlijk erg impliciet werd gebruikt, zonder duidelijke connotatie, alsof iedereen wel begrijpt wat het omvat. In deze bijdrage wil ik daarom eens dieper ingaan op wat naar mijn eigen opvatting wel en wat niet een aspect van het concept ‘verlichting’ is.
Wat is het niet?
Verlichting heeft in mijn opvatting niet iets te maken met ‘het opgaan in het Zelf’. We zijn namelijk al het Zelf. Het gaat ook niet over een ‘gevoel van eenheid’ of ‘eenwording met of terugkeren naar God’. Het Goddelijke Zelf (Paramatman) kan namelijk niet ‘iets’ worden, omdat het alles doordringend is en onveranderlijk is. Het gaat ook niet om ‘het ervaren van het Zelf’. Verlichting is op zichzelf namelijk geen ervaring. Ervaringen komen en gaan. Verlichting is daar en tegen permanent. Ook zijn er geen niveaus van verlichting, iemand is het wel of is het niet, al kan de verdwijning van onwetendheid zeker geleidelijk verlopen. Tegelijk is verlichting ook niet tijdloos, in tegendeel. Het is een werkelijke gebeurtenis in de tijd in de empirische wereld. Ook het idee dat ‘de persoon’ of ‘het ego’ verlicht raakt is onjuist. Het is de Jiva namelijk die verlicht raakt en dat gebeurd mentaal, in de geest. Het is uiteindelijk de Jiva die onwetendheid van het Zelf ervaart en die naar kennis zoekt. De denkgeest is in deze slechts het instrument daarbij.
Verlichting gaat ook niet over vrij worden. Het Zelf is al vrij. Het gaat er om dat dit gegeven wordt gerealiseerd in de denkgeest. Verlichting gaat ook niet over het vervullen van alle ambities of verkrijgen van alle dingen die je altijd al wilde hebben. Verlichting is juist de realisatie dat alle ambities en bezittingen er uiteindelijk niet toe doen. Het is ook geen volgende evolutionaire stap in de menselijke ontwikkeling. Noch heeft het iets te maken met de individuele Ziel die zich ontwikkelt naar een hogere staat. Er is namelijk geen “hoger Zelf” die we moeten zien te bereiken. Er is alleen “Het Zelf’. Het is ook geen uitbreiding van het bewustzijn. Bewustzijn bestaat namelijk al overal en altijd. Verlichting heeft niet iets te maken met het zichzelf bevrijden van de wereld in empirische zin. Het heeft daar en tegen te maken met het bevrijden van de denkgeest van de gedachte dat de wereld om je heen invloed heeft op wie je werkelijk bent. Verlichting betekent ook niet dat er een eind komt aan het hebben van verlangens. Verlangens zullen nog steeds opkomen en zullen eventueel nog steeds aanzetten tot handelen. Het ultieme doel van verlangens is de wens te ervaren om terug te keren tot het Zelf en verlangens dienen dan ook geen functioneel doel meer zodra het Zelf is gerealiseerd. Dit betekent dat verlichting ons ontdoet van onze afhankelijkheid van het bevredigen van onze zelfzuchtige verlangens. Verlichting betekent ook niet dat we alwetend worden of begiftigd met bijzondere psychische vermogens. Verlicht raken betekent ook niet dat de (verschijning van de) wereld ophoudt te bestaan. Het is eenvoudigweg slechts het weten dat er niets anders is dan het Zelf.
Enlightenment is the experience of existence which bypasses the intellect.
(Steven Wright)
De verwarring
In werkelijkheid bestaat (volgens Advaita vedanta) alleen het non-duale, eeuwige, oneindige absolute bestaan: Brahman. In dat perspectief is het dus zinloos te spreken over de verlichting van Brahman. Brahman IS zonder enige beperking.
De empirische wereld is in die visie echter slechts de verschijning van namen en vormen, waarbij tijd slechts een concept is. In die verschijning openbaren zich Jivas als gevolg van de schijnbare beperking van Atman door diens onwetendheid van het Zelf.
De verwarring van wat verlichting wel en niet is ontstaat vervolgens door het vermengen van de empirische en absolute werkelijkheid. De absolute waarheid is dat er geen dingen of personen zijn en dat de materiële wereld slechts een verschijning is van vormen die door de onwetende geest worden waargenomen als afgescheiden en werkelijk bestaand.
Enlightenment is the end of all wants
(Swami Dayananda)
Als we dit onderscheid tussen de empirische en absolute werkelijkheid in acht houden, kunnen we duidelijkheid geven over wat verlichting wel is.
Wat is het wel?
Verlichting is een gebeurtenis in de denkgeest waardoor ‘de onwetendheid van het Zelf’ bij de Jiva wordt weg genomen. Het is daarom de Jiva die verlicht raakt, zodra de ware kennis van het Zelf de onwetendheid wegneemt. De ‘kennis van het Zelf’ is de directe kennis, het directe inzicht, dat je reeds bent wat je zoekt. Deze transformatie van de geest ontstaat door een bijzondere gedachte (akhaNDAkAra vRRitti – vormloosheid of onverdeeldheid) in de denkgeest.
Anders benaderd: door langdurige spirituele oefening en verdieping van kennis van het Zelf, wordt de ‘onwetendheid van het Zelf’ van de Jiva teniet gedaan. Zodra dit gebeurd is de persoon niet langer Jiva maar Brahman. Het is de volledige afwezigheid van afhankelijkheid van iets of iemand.
Verlichting vindt pdus laats zodra de Jiva realiseert dat deze feitelijk Atman en Brahman is, waarbij gelijktijdig het geloof een Jiva te zijn verdwijnt. In termen van de bekende metafoor: de slang hoeft niet het touw te worden – er was uiteindelijk nooit een slang. Wat nodig is, is de directe kennis daarvan.
Verlichting is dan de beëindiging van de identificatie als individu. Het is het doorzien van de illusie dat we aparte personen zijn, afgescheiden van alles en iedereen. Maar er zijn uiteindelijk geen anderen – we zijn allen EEN. Verlichting is daarom de directe herkenning van de waarheid “ik ben Brahman”, net als alles wat er bestaat.
Ik hoop je inzicht te hebben gegeven in mijn visie op verlichting en dat het mag bijdragen aan het vinden van jouw waarheid.
Corné van Nijhuis
Corné van Nijhuis
________________________________
Dhr Corne van Nijhuis is een geleerde en heeft zijn tijd gewijd aan de studie en beoefening van Vedanta. Hij levert regelmatig bijdragen aan dit tijdschrift.