Alpana
Elke staat in India heeft zijn eigen vorm van volkskunst en ambacht. Soms is het medium van expressie textiel, soms kan het op metaal zijn, maar er is een andere unieke vorm van kunst die met de hand wordt getekend in de vorm van lijntekeningen. Het effect dat zo’n met de hand geschilderde unieke kunst presenteert, is gewoon ontzagwekkend! En deze kunstvorm is de beroemde Alpona van Bengalen. Wat in Bengalen bekend staat als Alpona, staat in de volksmond bekend als Rangoli in andere staten. Maar de Alpona van Bengalen is heel anders dan Rangoli en is uniek in zijn visuele expressie en kwaliteit. Het is niet zomaar een kunstvorm of lijntekening, het is eerder het beeld van het leven. Het weerspiegelt de gebeden, wensen en vieringen van de gewone man.
Alpona maakt niet echt deel uit van de stedelijke levensstijl, of de paracultuur van de Bengaalse steden, maar wordt eerder aangetroffen op de binnenplaatsen van tribale dorpen. Het maakt deel uit van het plattelandsleven en is niet zomaar een kunstvorm, het is eerder een weerspiegeling van de altijd vloeiende artistieke expressie van de Bengaalse plattelandsvrouwen en hun gebeden voor hun families en het welzijn van de mensheid. Hoewel als onderdeel van institutionele kunst, mannen ook alpona geven en deze kunstvorm wordt beoefend door mannelijke kunstenaars, maar in dorpen zijn het de vrouwen, de moeders en zussen die hun innerlijke artistieke gevoelens uiten door middel van hun alpona’s.
Onderzoekers geloven dat het woord Alpona afkomstig is van het Sanskrietwoord Alimpon. A-limpon of ‘lepon’ betekent mengen en verspreiden in het Bengaals. Volgens het woordenboek wordt de kunstvorm die wordt geschilderd met behulp van pituli (een massa katoen gedoopt in pasta van rijst of meel) op de tempelvloer of in huizen Alpona genoemd. De historische betekenis van Alpona is immens en deze kunstvorm dateert uit de oudheid. In de oude Harappan-stad Kalibangan hebben historici potten en pannen van klei opgegraven met tekeningen van rijstschoven. Soortgelijke schoven worden in Bengalen getekend als alpona-motieven. Andere afbeeldingen die te zien zijn op verschillende gebruiksvoorwerpen van klei uit de beschaving van de Indusvallei hebben een grote met de alpona-motieven die in de volksmond in Bengalen worden gebruikt.
Niet alleen het oude India, een soortgelijke kunstvorm had de grenzen van Mohenjodaro, Kalibangan en Lothal overschreden en een groter deel van Azië bereikt. Zelfs in Soemerische en Egyptische beschavingen hebben archeologen aardewerk opgegraven met vergelijkbare lijngetekende afbeeldingen. Terwijl in de beschavingen van Kreta en Rome soortgelijke motieven op textiel worden gevonden.
De bekende kunstenaar Abanindranath Tagore zei: “Elk plantmotief dat in de Bengaalse alpona-kunst wordt getekend, heeft een betekenis. Bengaalse vrouwen halen hun alpona-ideeën uit de natuur, uit verschillende vormen van planten die ze in dorpen zien en hebben verschillende alpona-motieven gecreëerd, zoals kola lata, khunti lata, kolmi lata, chalta lata, shankhya lata. Ik vind een grote overeenkomst tussen afbeeldingen gevonden in oude Kreta en Griekse kunst en de patronen van de Shankhya (schelp), in de volksmond gebruikt als een alpona-motief. Dit Shankhya- of Shankhya lata-motief van Bengalen is zo levendig en gedetailleerd dat het ongeëvenaard is en nergens anders ter wereld te vinden is.
Abanindranath Tagore heeft ook licht geworpen op alpona-motieven die eruit zien als patronen van een schelp of rimpelingen van water en zei dat Europese onderzoekers er verschillende opvattingen over hebben. Sommigen zeggen dat deze motieven hun oorsprong vinden in Egypte, sommigen zeggen in Griekenland. Hoewel geen van hun kunstvormen de minieme details volgt die de Bengaalse alpona doet. In deze context kan men de Sankha inbrengen, een speciale vorm van armband die door de meeste getrouwde vrouwen van Bengalen wordt gedragen. Deze Sankha is een intrinsiek onderdeel van de kleding van Ma Lakshmi (de godin van de rijkdom) en ook van de getrouwde vrouwen van Bengalen. Behalve Sankha, krijgt men motieven te zien die lijken op koris (kleine schelpen) die in het oude India op grote schaal werden gebruikt in het ruilhandelssysteem in plaats van munten. Motieven zoals Shankhalata en Kori worden gebruikt in een zeer oude vorm van Indiase kunst.
Dan komt de onverdeelde Bengaalse wereldberoemde textielmousseline. In zijn boek Banglar Brata (pagina 85) schrijft Abanindranath Tagore dat de geschiedenis van Bengalen vrij oud is. Aangezien de koninginnen van Egypte en Griekenland kleding droegen die was gemaakt van mousseline die afkomstig was uit het onverdeelde Bengalen, kan men aannemen dat Bengalen en Bengalen in die oude tijd zeer aanwezig waren, net als hun kunstvormen. En wie weet, misschien had een Dhakai-sari uit Bengalen met Shankhalata alpona-motieven zijn weg gevonden naar het oude Griekenland! Dus zelfs als we de exacte tijd en datum van de oorsprong van alpona niet kunnen achterhalen, is het duidelijk dat de eigen alpona-kunst van Bengalen in de hele oudheid werd geaccepteerd en dateert uit de oudheid.
Net als de Alpona in Bengalen hebben verschillende staten van India vergelijkbare volkskunstvormen die onder verschillende namen bekend staan. In Bihar heet het Aripon, in Orissa staat het bekend als Jhunti, in Gujarat bekend als Sathiya, in centraal India en Rajasthan heet het Mandan of Mandana en in Maharashtra en Uttar Pradesh staat het bekend als Rangoli. In Oost-Uttar Pradesh staat het bekend als Sanha, in Himachal Pradesh als Sanjhi, in Haryana als Lithunua, in Andhra Pradesh als Mungli, in Tamil Nadu en Kerala als Kolam en in Karnataka als Chittara. De Mandan-kunstvorm die in Rajasthan en Centraal-India werd gebruikt, werd zelfs tijdens het Vedische tijdperk in de Bengaalse alpona gebruikt.
In Banglar Alponar Chinho Ebong Prateek, schrijft schrijver Dipankar Parui in Atharvaveda tussen de 72 genoemde items, is er een deel dat spreekt over Mandalani waar alpona-motieven rond het Yagna-platform worden getekend. Afgezien hiervan werden alpona-motieven in verschillende tijdperken in verschillende vormen gevonden in de koninkrijken van de Bengaalse koningen – van motieven op munten tot gereedschappen tot overwinningspijlers en tijdens de kopertijd. Motieven die lijken op de intrinsieke Alpona van Bengalen zijn ook te vinden in de grotschilderingen van Susunia Hills, tijdens het bewind van koning Sasanka en in het koninkrijk Maynamati.
De Bengaalse Alpona is ook een manier van leven en maakt intrinsiek deel uit van onze gebeden, onze hartewensen, ons offer aan de ultieme Heer. Het is een vorm van vragen om zegeningen voor iedereen, wens voor een zoon, iets dat door de Bengaalse Brata katha stroomt en plaats vindt in Chandimangal Kavya en in de Purana’s. Hoewel de Alpona van Bengalen een kunstwerk is, is het nauw verwant aan verschillende rituelen of brata, waarbij vrouwen, getrouwd of ongehuwd, alpona’s gebruiken als een uitdrukking van hun vroomheid. Abanindranath Tagore schrijft over deze relatie en zegt: “De verbondenheid tussen alponas en de Bengaalse rituelen laat zien dat ze allebei zijn geboren uit soortgelijke menselijke gevoelens… er is een band tussen de twee die beide in leven houdt. En dat is nu eenmaal menselijke emotie.” (Banglar Brata, pagina 81)
Overigens moet je om rituelen te volgen oprecht zijn, geduld en respect hebben, net zoals je moet volgen bij het geven van een alpona. Daarom wordt er vaak gezegd dat een rituele alpona de innerlijke toewijding weerspiegelt van degene die het geeft en het ritueel volgt vanuit het diepst van het hart. Anders gaat de schoonheid van het ritueel verloren. De esthetisch getekende lijnen met rijst of meelpasta zijn niet zomaar tekeningen, maar gaan diep in het karakter van een samenleving. Het grootste deel van de expressie komt uit een agrarische samenleving en het dagelijks leven van boeren. Zoals lotusmotief veel wordt gebruikt in alpona’s, zo zijn rijstschoven, rijststengels en granen zeer belangrijke motieven, die de vruchtbare grond van Bengalen en zijn rijke agrarische samenleving weerspiegelen. Daarom worden dergelijke motieven gebruikt als versiering tijdens Lakshmi Puja en verschillende landbouwfestivals.
Dan komt het universele verlangen naar het moederschap door de eeuwen heen. Brata Katha draait meestal om Ma Shashthi (godin die kinderen beschermt) en ter ere van haar worden verschillende alpona-motieven gegeven. Dus alpona wordt niet echt getekend, het is eerder opgedragen aan de goden en godinnen en wordt een onderdeel van religieuze rituelen. Vandaar dat alpona’s veelzijdig zijn – ze worden overal gebruikt, van huwelijksceremonies tot Nabanna (New Grain festival), tot Bandhna Parab van stammen om boze geesten af te weren en zegeningen te verwelkomen. Alpona’s worden grotendeels gebruikt voor het decoreren van huizen. Tegenwoordig zijn zelfs sommige dorpen als geheel versierd met alpona’s.
Regels voor het geven van Alponas
Meestal worden alpona’s op de grond, op de vloer van huizen, op houten platforms en op binnenplaatsen getekend. Soms zijn ze op muren getekend. Rijst wordt gedrenkt in water en vervolgens tot een pasta gemaakt waarin een wattenbolletje wordt gedoopt. Vervolgens houden de vrouwen dit gedrenkte wattenbolletje met drie vingers vast en tekenen met veel elan prachtige alpona-motieven. De ongerepte witte alpona-motieven die tijdens festivals en puja’s zijn getekend, geven een gevoel van voldoening en vrede. Soms worden ook kleuren gebruikt en dit wordt al sinds de oudheid gedaan. Je vindt dergelijke verwijzingen in Manasamangal van Banshidas, waar Sanaka voordat hij de rituele pot (ghat) plaatst een kleurrijke alpona tekent met vijf verschillende poeders. Zelfs vandaag de dag worden tijdens vele puja’s dergelijke alpona’s met vijf poeders gegeven. In Manasamangal krijgen we ook de verwijzing dat Mandaps in vijf kleuren worden gemaakt. Hoe krijg je de vijf kleuren? Rode kleur komt van baksteenpoeder, geel komt van haldi, groen van poeder van Bel-bladeren, wit van rijstpoeder en zwart van zwart komijnpoeder of van houtskool.
Meestal worden de duim en twee andere vingers gebruikt om alponas te geven. De patronen zijn soms geometrisch, soms vertellen ze het verhaal van het dagelijks leven. Motieven zijn bladeren, bloemen, vogels, vijvers, sieraden of zelfs dingen die dagelijks worden gebruikt, zoals een kam. Natuur, milieu, zegeningen, wensen, verlangens en liefde — ze komen allemaal samen in een prachtige potpourri van alpona-kunst.
Overigens moet je om rituelen te volgen vertrouwen zijn, geduld en respect hebben, net zoals je moet volgen bij het geven van een alpona. Daarom wordt er vaak gezegd dat een rituele alpona de innerlijke daarom van degene die het geeft en het ritueel volgt vanuit het diepst van het hart. Anders gaat de schoonheid van het ritueel verloren. De esthetisch getekende lijnen met rijst van meelpasta zijn niet zomaar tekeningen, maar gaan diep in het karakter van een samenleving. Het grootste deel van de expressie komt uit een agrarische samenleving en het dagelijks leven van boeren. Zoals lotusmotief veel wordt gebruikt in alpona’s, zo zijn rijstschoven, rijststengels en granen zeer hydraulische gronden, die de vruchtbare grond van Bengalen en zijn rijke agrarische samenleving geleidelijk. Daarom worden soortgelijke gebruikt als versiering tijdens Lakshmi Puja en verschillende landbouwfestivals.
Dan komt het universele verlangen naar het moederschap door de eeuwen heen. Brata Katha draait regelmatig om Ma Shashthi (godin die kinderen beschermt) en ter ere van haar worden verschillende alpona-motieven gegeven. Dus alpona wordt niet echt getekend, het is eerder opgedragen aan de goden en godinnen en wordt een onderdeel van religieuze rituelen. Vandaar dat alpona’s veelzijdig zijn – ze worden overal gebruikt, van huwelijksceremonies tot Nabanna (New Grain festival), tot Bandhna Parab van gemeenschappen om boze geesten af te waren en zegeningen te verwelkomen. Alpona’s worden grotendeels gebruikt voor de inrichting van huizen. Tegenwoordig zijn zelfs sommige dorpen als geheel versierd met alpona’s.
Populaire Alpona-motieven
Volle gebloeide lotus, conch & lotus, mangal lotus, achtbladige lotus, voeten in de vorm van lotus etc. zijn veel voorkomende motieven. Ze worden gebruikt als symbolen. In het midden tekent men een lotus en daaromheen wordt een cirkel of vierkant getekend, waarbinnen men klimplanten, planten, lintachtige patronen tekent. Tijdens huwelijksceremonies wordt de houten plank waarop de bruid en bruidegom zitten ook versierd met alpona’s. Hoewel we in moderne huwelijken een dergelijke praktijk nauwelijks zien, houden veel gezinnen deze traditie nog steeds in stand. Motieven die op dergelijke planken te zien zijn, zijn meestal die van vlinders of een ander goed teken dat vrede, liefde en welvaart weerspiegelt. Om huizen in Bengalen in zowel hindoeïstische als moslimgemeenschappen te versieren, tekent men alpona-motieven van vissen, pauwen enz. Op de muren van huizen.
Men kan er niet aan denken een artikel over alpona te beëindigen zonder Rabindranath Tagore en zijn enorme bijdrage aan het populair maken van Alpona Art in Santiniketan erbij te betrekken. Zelfs vandaag de dag wordt die traditie voortgezet door de bekende kunstenaar Sudhir Ranjan. In Santiniketan nemen zowel mannen als vrouwen deel aan het tekenen van alponas. Volgens de Vedische regels bracht Kshitimohan Sen een nieuwe traditie naar alpona. Zijn vrouw Kiranmala Devi was een geweldige alpona-artiest. In 1909 tekenden Nandalal Bose en Asit Halder op verzoek van zuster Nivedita afbeeldingen van de Ajanta-kunst. Nandalal Bose was enorm beïnvloed door de rotstekeningen van de Ajanta-grotten. In 1919, toen hij decaan was van Santiniketan’s Kala Bhavan, gaf hij een verdere impuls aan deze Alpona Art. Tot op de dag van vandaag houdt Santiniketan vast aan die traditie.
Conclusie
Tegenwoordig kunnen we niet altijd natuurlijke kleuren in alpona’s gebruiken. Kleuren die men op de markt krijgt, zijn meestal synthetisch, maar de patronen van de Alpona zijn nog steeds traditioneel en houden vast aan de oude kunstvorm, ook al blijven de materialen waarmee ze zijn getekend niet hetzelfde als voorheen. Dankzij de immense invloed van het Westen hebben we de laatste tijd in stedelijk India vaak de neiging om onze traditionele kunstvormen te verliezen of over het hoofd te zien. Ondanks dat gaat de Alpona Art in Bengalen nog steeds goed met al zijn levendigheid en seculiere gedachten, samen met rituele gevoelens en respect. Zelfs kunstenaars uit grote steden zijn gebiologeerd door hun schoonheid en soms hebben ze geprobeerd de motieven te veranderen om er een modern tintje aan te geven. Hoe het ook zij, de levendige en eeuwige Alpona Art of Bengal zal altijd leven.
Mrs Anita Bose is a Ramayana scholar and a researcher in Madhubani art. She lives in Thailand. Mrs Bose has made comparative studies of Ramayana in different cultures and civilizations. Ramayana: Footprints in South-East Asian Culture and Heritage, Saptapadi, Mater: Letter from mother to son [with others] are some of her works.